Χίος, Λέσβος και η εκκλησιαστική γλυπτική στο Αιγαίο

Η συστηματική μελέτη της εκκλησιαστικής μαρμαρογλυπτικής και κυρίως των μαρμάρινων τέμπλων στις Κυκλάδες άρχισε το 1990 περίπου, από μια ομάδα εργασίας, στην οποία εκτός από τους συγγραφείς συμμετείχε ο καθηγητής Γιώργος Λάββας και μαζί νέοι αρχιτέκτονες, απόφοιτοι του Τμήματος Αρχιτεκτόνων της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ. Η έρευνα αυτή, που χρηματοδοτήθηκε από διάφορους φορείς, προχώρησε στον εντοπισμό ομάδων, εργαστηρίων μαρμαρογλυπτικής, και καλλιτεχνών που μας οδήγησε στις αρχές της νεοελληνικής γλυπτικής κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο. Κύριος στόχος μας ήταν η αντιμετώπιση του υλικού μορφολογικά, στιλιστικά και κατασκευαστικά, η κατάταξη και ομαδοποίησή του με βάση ομοιότητες σε διάφορα επίπεδα και η προσπάθεια ανίχνευσης της δημιουργίας αυτών των έργων: ποιοι είναι οι δημιουργοί τους, ποια είναι τα πρότυπά τους, ποιοι παράγοντες τα επηρεάζουν, πώς εξελίσσονται.

Από νωρίς φάνηκε ότι, ενώ για τη νεοελληνική γλυπτική του 19ου αι. η Τήνος είναι το σημαντικότερο κέντρο παραγωγής, όσο ερευνούσαμε προς τα πίσω την εκκλησιαστική μαρμαρογλυπτική, η Χίος φαινόταν να παίζει σημαντικότατο ρόλο, ιδίως στον 18ο αι. Σπουδαία στοιχεία στην κατεύθυνση αυτή μας έδωσε η έρευνα και η μελέτη των τέμπλων της Άνδρου, όπου επιγραφές, χρονολογίες, έγγραφα έδωσαν σταθερά σημεία αναφοράς για χιώτικα έργα σε άλλα νησιά και περιοχές.

Στο επίπεδο της μορφολογικής και στιλιστικής ανάλυσης διαπιστώθηκε ότι τα ξυλόγλυπτα συνδέονταν συχνά με τα έργα σε μάρμαρο και οι γραπτές μαρτυρίες γι’ αυτά μας οδήγησαν σε κοινές αφετηρίες, με τους Χιώτες να εμπλέκονται όλο και περισσότερο στη δημιουργία των έργων. Ήταν φυσική συνέχεια η έρευνά μας να στραφεί στη Χίο και τη Λέσβο, όπου τα στοιχεία στα εκκλησιαστικά έργα συμπλήρωναν κενά, αφήνοντας ωστόσο ανοιχτά ερωτηματικά στο θέμα της καταγωγής των δημιουργών των παλιότερων έργων στο α΄ μισό του 17ου αι. ή ακόμη στον 16ο αι. Επιπλέον η διάδοση της τέχνης σε όλο το Αιγαίο, αλλά και στο Ιόνιο (Κέρκυρα) άφηνε περιθώρια και για άλλες εκδοχές. Το γεγονός ότι η Κρήτη είχε δώσει έργα σε ξύλο και σε μάρμαρο ήδη τον 17ο αι., η σχέση της με τη Δύση, ιδίως τη Βενετία, οι επαφές με τα Δωδεκάνησα, μαζί με κάποια άλλα στοιχεία που αναπτύσσονται αναλυτικά στα επιμέρους κεφάλαια, οδήγησαν στην υπόθεση ότι: τον 16ο και στις αρχές του 17ου αι. φαίνεται να υπάρχει παρουσία Κρητών καλλιτεχνών στο ξύλο και ενδεχομένως στο μάρμαρο. Σταδιακά εμφανίζονται όλο και περισσότερο οι Χιώτες (ξύλο, μάρμαρο) που μετακινούνται σε ολόκληρη την περιοχή της Μεσογείου, με ιδιαίτερη ακμή τον 18ο αι. Η καταστροφή της Χίου το 1822, η εγκατάσταση Χίων στην Ερμούπολη και η αναζήτηση και αξιοποίηση λατομείων στο βόρειο τμήμα της Τήνου –η οποία πιθανότατα άρχισε ήδη από τον 18ο αι., αποτελειώνουν τη δράση των Χίων δημιουργών στην έδρα τους τη Χίο και οδηγούν στη διαπορά τους σε άλλα νησιά. Τη θέση τους στον χώρο του μαρμάρου τον 19ο αι. παίρνουν δυναμικά, σχεδόν σε αποκλειστικότητα πλέον, οι Τηνιακοί. Επιπλέον, η ανοικοδόμηση της Αθήνας και ο κλασικισμός σε οικοδομήματα, δημόσια ή ιδιωτικά, σε νεκροταφεία της πρωτεύουσας και άλλων μεγάλων πόλεων (Βόλος, Πάτρα, Τρίπολη, κ.α.) δίνουν απασχόληση και διέξοδο στους Τήνιους δημιουργούς.

Αποτελέσματα της έρευνάς μας για την εκκλησιαστική μαρμαρογλυπτική στο Αιγαίο έχουμε δημοσιεύσει σε πολλά άρθρα και μελέτες (βλ. βιβλιογραφία), κυρίως όμως σε δύο τόμους, την Εκκλησιαστική μαρμαρογλυπτική στις Κυκλάδες από τον 16ο ώς τον 20ό αιώνα, 1996 και Τα μαρμάρινα τέμπλα της Άνδρου, 2001.

Στην παρούσα μελέτη επανερχόμαστε και επανεξετάζουμε το υλικό στις Κυκλάδες, ιδιαίτερα της Άνδρου που σχετίζεται άμεσα με τη Χίο, επιχειρώντας μια γενικότερη πλέον θεώρηση της εκκλησιαστικής γλυπτικής στο Αιγαίο. Με αφορμή την έρευνα στη Χίο και τη Λέσβο, παρακολουθούμε συνολικά την εξέλιξη του τέμπλου κυρίως, αλλά και άλλων εκκλησιαστικών έργων, μορφολογικά, στιλιστικά και κατασκευαστικά στο μάρμαρο, στο ξύλο, στον συνδυασμό των δύο, αλλά και στις μιμήσεις μαρμάρου με γύψο, ξύλο και άλλα υλικά.

Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο παρουσιάζεται η εξέλιξη των τέμπλων και των άλλων εκκλησιαστικών έργων σε σχέση με το υλικό κατασκευής τους και στο δεύτερο ο κατάλογος των μνημείων στα νησιά Χίο και Λέσβο.